Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (5)

door Arno van den Brand

Zoals reeds vermeld in een van de eerdere berichten werden tijdens de opgraving aan het Loeffplein afgelopen zomer, de restanten teruggevonden van een vijftiende eeuwse pottenbakkerij. De plaats van de pottenbakkersoven kon wel worden vastgesteld.
Van de oven zelf was echter niet meer overgebleven dan een rode verkleuring van de grond, veroorzaakt door de hoge temperatuur tijdens het bakproces. Wat wel in grote hoeveelheden werd teruggevonden waren de misbaksels, produkten die de pottenbakker vervaardigde, maar die om een of andere reden onverkoopbaar waren.

Foto: BAD

Afb. 1. De kaarsenbak na restauratie. In het midden is duidelijk de bakscheur te zien die de bak onbruikbaar maakte. Hoogte: 60 cm. Breedte: 30 cm.

Deze misbaksels werden door de pottenbakker in kuilen geworpen die hij op zijn erf gegraven had. In totaal zijn zo'n 13 afvalkuilen teruggevonden.
Daarnaast werd nog een pakket scherven gevonden dat in een sloot naast het erf was gegooid.
Het was niet de eerste keer dat een dergelijke vondst in 's-Hertogenbosch werd gedaan. In 1983 werden bij een opgraving op de plaats waar de negentiende-eeuwse Sint Pieterskerk heeft gestaan, hemelsbreed zo'n honderd meter van het Loeffplein verwijderd, ook al restanten van een pottenbakkerij teruggevonden.1 Van deze werkplaats, die vermoedelijk van iets oudere datum is, waren de ovens beter

bewaard gebleven. Van één oven kon de vorm in grote lijn worden gereconstrueerd.
Van het produktieafval zelf was slechts een fragmentarisch beeld overgeleverd, daar de drie teruggevonden afvalkuilen waren verstoord.
Desondanks konden nog zo'n honderdvijftig kannen, grapen (kookpotten), borden, voorraadvaten, koekepannen en een enkel stuk drinkgerei worden gereconstrueerd.
Lag bij de vondst in 1983 de nadruk vooral op de ovens, de recente vondst aan het Loeffplein geeft een veel beter zicht in de produkten zelf. Een grove schatting leert dat het op het Loeffplein om zo'n tachtig- tot honderdduizend scherven gaat, al gauw een paar duizend reconstrueerbare voorwerpen.
Ofschoon pas een begin is gemaakt met het wassen van de eerste scherven is het nu al duidelijk dat een groot aantal nieuwe vormen kan worden toegevoegd aan het assortiment dat we kennen van de opgraving bij de Sint Pieterskerk.

Foto: BAD

Afb. 2. Een deel van de kaarsenbak zoals deze werd aangetroffen in een der afvalkuilen.

Meest opmerkelijke vondst is wel een zogenaamde kaarsenbak (zie afb. 1).
Bij het leeghalen van een der afvalkuilen (zie afb. 2) kwamen grote fragmenten te voorschijn van een kaarsenbak die volledig bewaard bleek te zijn. Tot nu toe waren er in 's-Hertogenbosch slechts fragmenten van een dergelijk zeldzaam voorwerp gevonden.
Ze waren bedoeld om kaarsen in te vervaardigen. De bak werd gevuld met gesmolten vet of was. Hier dompelde men lonten in die het vet opnamen. Na entge tijd haatde men de lonten eruit, liet ze afkoelen om ze daarna opnieuw kort in het vet te dompelen zodat er weer een laagje om de lonten stolde.
Deze laatste handeling werd net zo vaak herhaald tot de kaars de gewenste dikte had. Een van de vereisten waaraan een kaarsenbak moest voldoen was dan ook dat hij waterdicht (vetdicht) was. Bij het teruggevonden exemplaar was dat niet het geval.
Tijdens het bakken is de klei dusdanig gaan scheuren dat de bak bijna doormidden ging. Nadat de kaarsenbak uit de oven kwam is hij niet meteen weggegooid maar heeft de pottenbakker geprobeerd om hem te repareren.
Met klei en glazuur heeft hij de scheuren opgevuld en het voorwerp opnieuw gebakken.
Toen bleek dat de reparatiepoging geen succes opleverde en de pottenbakker geen heil meer zag in een nieuwe reparatiepoging is de kaarsenbak als mislukt en onverkoopbaar in een kuil gegooid.

Noten
1.	H.L. Janssen, 's-Hertogenbosch, opgravingen en waarnemingen 1983-84, in: W.J.H. Verwers, Archeologische Kroniek Noord-Brabant 1983-1984 (Waalre 1988) 57 vlg.

's-Hertogenbosch 4 (1996) 64-65

Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (5)

datering: 1996

Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (5)

Anno van den Brand

Op deze pagina